GEREKSEME Mİ, GEREKSİNİM Mİ?^[i]

Türk Dili'nde, ihtiyaç yerine gerekseme, gereksinme, gereksinim sözcüklerinden hangisini kullanmanın yerinde olacağını soran bir okura, gerekseme'nin ihtiyaç duyma anlamına geldiği, bugün ihtiyaç yerine gereksinim sözcüğünün kullanıldığı söyleniyor. (Emin Özdemir, Değintiler-Düzeltiler, Türk Dili, 295, Nisan 1976.) Gerekseme'nin ihtiyaç anlamına gelemeyeceği, çünkü "ad eylem" olduğu bildiriliyor. Gerekseme "ad eylem" olabilir, ama bu onun "eylem gövdesinden türemiş ad" olmasını engelleyemez. Dilimizde hepsi de birer "ad eylem" ve aynı zamanda birer "eylem kök veya gözvdesinden türemiş ad" olan asma, basma, çatma, çevirme, devşirme, dolma, dondurma, döşeme, ezme, geçme, güzelleme, karalama, kazma, sarma, tarama, taşlama, tuzlama, uçurtma, yarma, yineleme vb. bunun güzel örnekleridir. Görülüyor ki gerekseme, hiç sakıncasız ihtiyaç anlamına kullanılabilir.

Gerekseme "ihtiyaç duyma", gereksinim "ihtiyaç" demektir varsayımı şöyle bir durum yaratıyor:

Şimdi, gerekseme'nin ihtiyaç anlamına gelemeyeceği varsayılsa bile, ihtiyaç'ın karşılığı neden gereksinim olsun da gerekseyim olmasın?

"... 'gereksinme', -se ekiyle 'gerek' kökünden türetilmiş olan 'gerekseme'den ayrılır. Bunda 'ihtiyaç duyma'nın dıştanlığı, 'gereksinme'de ise 'ihtiyaç duyma'ya öznenin içten katılmışlığı söz konusudur" yollu bir karşılaştırma doğru olamaz. Karşılıklı konulabilecek sözcükleri şöyle yazmak gerekir:

Bu durumda, "ihtiyaç duymak" anlamına gelen sözcük gereksemek de olsa, gereksimek de olsa, gereksenim ve gereksinim sözcükleri ihtiyaç anlamına gelemez. Onlar ancak "ihtiyaç duyulma" ya da "ihtiyaç duyulum" anlamına gelebilir. Çünkü onlar "edilgen" bir eylem gövdesinden türemişlerdir. Bilindiği gibi, -(i)n eki, eylemleri yalnız dönüşlü değil, çoğu kez "edilgen" yapar. "İhtiyaç duymak"ın dönüşlüsü olamaz. İnsan, sözgelimi sabunlanır gibi ihtiyaç duyunamaz. Ve bütün bunlardan ötürü, gereksinim sözcüğü ihtiyaç sözcüğünün karşılığı olamaz.

Kâşgarlı'da kerek (gerek, olmalı, yaraşır, gerekli, ihtiyaç), kereklig (gerekli) ve kereklemek sözcükleri vardır. (Divanü Lûgat-it Türk Dizini, TDK Yayını, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1972.) Kâşgarlı ol anı kerekledi (O, onu gerekledi.) diyor. (Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi, çeviren Besim Atalay, TDK Yayını, Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara, 1941, s. 341.) Bu tümce "O, onu aradı, araştırdı." diye çevrilmişse de, işte o anda bir yardımcı aradı tümcesinde olduğu gibi, bu tümcede de aramak'ın ihtiyaç duymak anlamına, ya da ona çok yakın bir anlama geldiği açıktır. Ve gereklemek sözcüğü de ihtiyaç duymak anlamına kullanılabilir.

Yanlış kullanımları önlemeye çalışırken, yeni yanlış kullanımlara yol açmaktan her halde hepimiz titizlikle kaçınmalıyız.

Saygılarımla.

ⁱ Ragıp Gelencik, "Gerekseme mi, Gereksinim mi?", Türk Dili (dergi), sayı 298, Temmuz 1976, s. 298.

Bu yazı, bildiğimiz kadarıyla, Öner Ünalan'ın Türk Dili dergisinde yayımladığı tek yazıdır. Dergiye Ragıp Gelencik imzasıyla, okur mektubu olarak gönderilmiş ve derginin "Okur Mektupları" kesiminde yer almıştır. Öner Ünalan'ın 24 Ekim 1978'de, derginin yazısının yer aldığı sayfasına el yazısıyla düştüğü nota göre, bu yazıya yanıt verilememiştir. Bugün de yanlış ve yaygın olarak, ihtiyaç yerine gereksinim sözcüğü kullanılmaktadır.

Öner Ünalan, Dil Günlüğü adlı kitabında şöyle söyler: "Kişiliği varmış gibi söylenirse dil, yanlış kullanılmasına hoşgörülü bir sistemdir. Öyle olmasaydı, yaygınlaşan dil yanlışları doğru sayılabilir miydi?" (Bkz.: Öner Ünalan (Ragıp Gelencik), "Dil Günlüğü", 1. baskı, Evrensel Basım Yayın, İstanbul, Ocak 2012, s. 74.) Gereksinim sözcüğü konusunda, bu bakımdan birşey söylemek için henüz erken olduğunu düşünüyoruz.