Bu ilişki, Özel İlişkinlik Teorisinde, Lorentz dönüşümüne göre şöyledir:

(1)'de, H_a 200.000 ve H_b 150.000 km/sn. olunca, sonuç (H_ab) 350.000 km/sn. olur. Işık hızı aşılmıştır (?). Oysa (2)'de bulunan sonuç ışık hızından küçüktür: 262.500 km/sn. (2)'de, birbirine doğru ışık hızıyla yol alan iki ışık ışını için bile, ilişkin hız ışık hızını aşamaz, ona eşit olur. (Işık hızı en büyük ve sınır hızdır!) Hızlar ne kadar küçülürse, (2)'nin sonuçları (1)'inkilere o kadar yaklaşır. Günlük yaşamda karşılaştığımız hızlar için aradaki farkı sözle anlatmak bile güçtür.

Fizikçiler, Özel İlişkinlik Teorisinin doğumu için koşulların olgunlaşmış olduğu; oysa Genel İlişkinlik Teorisinin erken doğduğu kanısındadırlar. Einstein da onlara katılır: "Birçok yıl sonra Princeton'da," diye yazıyor Infeld, "Einstein'a şöyle dedim: 'İnanıyorum ki ... Özel İlişkinlik Teorisi biraz geç de olsa formülleştirilecekti. Koşullar olgunlaşmıştı. 'Evet', diye yanıtladı Einstein, 'doğru; ama Genel İlişkinlik Teorisi için öyle değil. Hala bilinir miydi, kuşkuluyum.'" Fizikçilerin ve Einstein'ın neden böyle düşündüklerini anlamak güçtür; çünkü gerekli geometri, tensor hesabı vb. geliştirilmişti. Einstein'ın doğduğu yıl ölen Maxwell, yeni fiziksel yasaların nasıl olmak gerektiğine örnek vermişti. Üstelik, Özel İlişkinlik Teorisi, doğumuna yolaçan çelişkileri ortadan kaldırırken yeni çelişkiler yaratmıştı ve onları en iyi gören herhalde Einstein'dı. Ve Minkowski (1864-1909) çıktı, "Uzay ve Zaman" adlı ünlü konferansıyla Genel İlişkinlik Teorisinin daha çabuk doğmasına katkıda bulundu. Minkowski o tarihsel konferansta söze şöyle başladı (1908): "Efendiler! Karşınızda geliştirmek istediğim zaman ve uzay kavramları, fiziksel deney toprağında boy attı. Kuvvetleri bundan ötürüdür. Bu andan sonra, kendinde uzay ve kendinde zaman karanlıklara gömülmek zorundadır ve ancak ikisinin bir birliği kendi bağımsızlığını koruyabilir." Artık dört boyutlu uzay-zamandan söz ediliyordu ve Minkowski uzay-zamana geometrik bir biçim veriyordu.

Ayrıca, Genel İlişkinlik Teorisinin geliştirilmesi için çok önemli bir gerekçe vardı: Özel İlişkinlik Teorisinin eleştirisi, teori geliştirilmeden çok önce yapılmıştı. Teori o eleştiriyi yanıtsız bırakıyordu:

"Newton'un gravitational yasaları, süredurumlu (eylemsiz, inertial) bir sistem bulunduğunu varsayar." Klasik mekanik şu yasadan yola çıkar: "Her cisim, kendisini etkileyen kuvvetler onu durumunu değiştirmeye zorlamadıkça, durgun halde kalır veya hareketini doğru bir çizgi boyunca birbiçimli sürdürür." Bu yasa, birbirine ilişkin birbiçimli hareket eden başvuru veya koordinat sistemleri için geçerlidir. Böyle sistemlere süredurumlu sistemler denir. Demek ki mekanik yasaların geçerli olduğu ve olmadığı (süredurumlu ve süredurumsuz) sistemler vardır. Newton da bunu görmüştü; ama yanlışlığını gösterememişti. Mach^[1] (1838-1916) bunu çok daha açıkça gördü ve bu durumdan ötürü mekaniği yeni bir temele oturtmak gerektiğini gösterdi (1883). Öte yandan, süredurumlu bir sistem bulunduğu hiç kanıtlanmadı. Mach'ın eleştirisi, Özel İlişkinlik Teorisi için de geçerliydi. Anımsanıvereceği gibi, Teorinin iki dayanağından biri şudur: "Birbirine ilişkin, bir biçimli hareket eden bütün koordinat sistemlerinde doğa yasaları aynıdır." Özel İlişkinlik Teorisi süredurumlu sistemler için geliştirilmişti. Teorinin doğumuyla birlikte değişmeyen durum şuydu: Doğa yasaları biliniyordu; ama hangi koordinat sistemlerinde geçerli oldukları saptanmadığı için, hepsi boşlukta duruyordu. Bu sorunu çözmek için Genel İlişkinlik Teorisi geliştirilmeliydi ve geliştirildi.

Özel İlişkinlik Teorisi klasik fiziğin çerçevesini genişletmişti. Genel İlişkinlik Teorisi de Özel İlişkinlik Teorisinin çerçevesini genişletti (1916).

Einstein, süredurumsal kütle ile gravitational kütle eşitliği olgusundan yola çıktı, gravitation ve süredurum eşdeğerliği ilkesini saptadı. İlk kez onun gördüğü bu "eşdeğerlik ilkesi"ne göre, "Uzayda bir tek noktada, gravitation ve ivdirilmiş (accelerated, demek ki birbiçimsiz, nonuniform) hareket etkileri eşdeğerdir ve birbirinden ayırdedilemez." Dolayısıyla gravitation alanı var ve birbiçimsiz hareket yok sayılabilir veya bunun tersi yapılabilir ve fiziksel olaylar iki halde de açıklanabilir. Böylece, birbiçimsiz hareketin saltlığı kalmaz; çünkü, yok sayılabildiğine, yerine başka birşey konabildiğine göre "salt" değildir. Birbiçimli ve birbiçimsiz hareket ancak bir başvuru sistemine göre düşünülebilir. Salt hareket yoktur. Ve görüldüğü gibi, "Salt hareket ve süredurumlu sistem sanrısı" gravitationla "fizikten kovulabilir."

Genel İlişkinlik veya Einstein Gravitation Teorisi ile Newton Gravitation Teorisi arasındaki başlıca farklar şöyle özetlenebilir:

Eski teoride, bir cismin buradaki veya şimdiki hareketi ile çok uzaktaki bir cismin aynı andaki etkisi arasında bağlantı kurulur. Uzaklık ne olursa olsun, bu etki zaman gerektirmez. Evrenimiz Öklidseldir. Yeni teoride, gravitatin problemi gravitational alan için yapı yasaları geliştirilerek çözülür. Cisimlerin hareketini alanın yapısı belirler. (Daha doğrusu uzay-zaman süreklisinin yapısı belirler. Ve bu süreklinin yapısı kütlelere ve hızlara bağlıdır. Uzay-zamanın fiziksel gerçeklikteki nesnelerden ayrı, bağımsız bir varlığı yoktur. Nesneler uzayda değildir, uzay-zamansal olarak genişletilmiş ve "boş uzay" kavramı bütün anlamını yitirmiştir.) Evrenimizin yapısı Öklidsel ve değişmez değildir, Riemannsaldır (Riemann, 1826-1866). Genel İlişkinlik Teorisinin denklemleri, evrenimizin geometrik özelliklerini göstermek için yapılmış bir denemedir.

Eski teori, gravitational kuvvetler belirli bir ölçüde zayıfsa, yeni teoriye güzel bir yaklaşımdır. Dolayısıyla, onu destekleyen her şey, yeni teoriyi de destekler.

Eski teoride, gravitational ve süredurumsal kütle eşitliği bir rastlantı sayılır, yeni teori bu eşitliğin bir zorunluk olduğunu gösterir.

Eski teoride ışık gravitation'dan etkilenmez, yeni teoride etkilenir; onun içindir ki ışık ışınları alanda (örneğin güneşin yakınından geçerken) eğilir.

Eski teori çok kuvvetli gravitational alanlarda geçersizdir. Güneşe en yakın gezegen olan Mekür'ün yörünge elipsinin de Güneş çevresinde 3 milyon yılda bir neden döndüğünü açıklayamaz, yeni teori açıklar, vb..

1921'de Nobel Fizik ödülü Einstein'a verildi; ama, ilişkinlikle ilgili çalışmalarından ötürü değil, Kuantum Teorisine katkılarından ötürü!

XIX. yüzyılda maddenin atomlu yapısı olduğu kavrandı. Bu, büyük bir bilimsel ilerlemeydi. Einstein, yalnız evrenin yapısı ve işleyişi sorunuyla değil, maddenin yapısı sorunuyla da ilgilendi. Brown Hareketini^[2] açıkladı, maddenin atomlu yapısı olduğunu apaçık gösterdi ve "Kinetik Isı Teorisi"nin doğruluğunu kanıtladı. Ama bu, onun Kuantum Teorisinin gelişmesine katkısı yanında önemsiz kalır.

Max Planck (1858-1947), Özel İlişkinlik Teorisinin doğumundan beş yıl önce (1900), Kuantum Teorisinin temelini attı. Teori, daha sonra, Einstein, Bohr, De Broglie, Schrödinger, Heisenberg, Dirac, Pauli gibi birçok bilim adamının çalışmalarıyla sürekli gelişti.

Gittikçe daha çok ısıtılıp korlaştırılan cisimler, sırasıyla kızıl, turuncu, sarı ve akkor haline gelince, ak ışık yayarlar. XIX. yüzyılda fizikçiler, böyle cisimlerin yaydığı ışıma (radiation) enerjisinin sıcaklık ve ışıma dalga boyu ile nasıl değiştiğini gösteren bir denklem bulmaya çalıştılar. Planck'a kadar bütün çabalar başarısız kaldı. Planck bu sorunu çözdü. Yalnız, bulduğu denklemde, enerji, kuantum adını verdiği belirli enerji niceliklerinden veya parçacıklardan oluşmuş bir süreksiz sayılıyordu. Bu, klasik mekaniğe aykırıydı. Klasik mekaniğe göre enerji sürekli idi: İstenen her nicelikte çoğaltılıp azaltılabilirdi. Gerçekte, Planck gözlem sonuçlarına dayalı ve bundan ötürü onlara uyan bir denklem geliştirmişti. Ona kuantumları varsaydıran, gözlenmiş olgulardı. Planck, belirli bir dalga boyu için enerji kuantumunu hesaplarken, ışık hızını dalga boyuna bölüp (ışıma frekansını bulup), sonucu, gözlem sonuçlarıyla uyuşsun diye h ile çarpıyordu. h çok küçük bir sayı idi: 0, 000000 000000 000000 000000 00655.^[iii] Bu, sonradan Planck Değişmezi diye anılan evrensel bir değişmezdir. c gibi.

Einstein, bu bulgunun önemini çağdaşlarından önce kavradı. Planck'ın formülünden yola çıkıp her türlü ışımanın kuantumlar halinde yayıldığını gösterdi. Böylece, görünür ışığı da bir foton (ışık kuantumu) sağnağı olarak tanımladı; fotoelektrik etkiyi (veya olayı)^[3] açıkladı; Newton'un Cisimcik Teorisini daha üst düzeyde yeniden canlandırdı. Newton'un çağında enerji kavramı yoktu. Einstein, Cisimcik Teorisini enerji ile ilişkilendirdi, Huygens'in Dalga Teorisiyle de bağlantılı hale getirdi; ışığın hem bir dalga olduğunu hem de tanecikli bir yapısı bulunduğunu ortaya koydu. Onun Kuantum Teorisine katkısı, fizikte büyük ilerlemelere yolaçtı. De Broglie bile, "birbiçimli hareket eden bir elektron ® belirli boyda bir dalga", sonucuna varıp maddenin de dalga niteliği olduğunu (madde dalgalarını) gösterirken, gerçekte Einstein'ın düşünüşünü geliştiriyordu.^[4]

Einstein'la ilgili bazı yazılarda, onun fiziksel sorunlara yaklaşımı original, dahice, bambaşka, çok değişik gibi sıfatlarla nitelenir. Bütün bunlar anlamı belirsiz, karanlık sözlerdir. Einstein her teorisini bir temel olguya dayandırmıştır:

Brown Hareketi Teorisini, hareketin değişmeyen niteliğine ve sıcaklığa bağlı olarak değişen niceliğine.

Özel İlişkinlik Teorisini, c'nin değişmezliğine ve bütün sistemlerdeki eşdeğerliğine.

Genel İlişkinlik Teorisini, gravitational ve süredurumsal kütle eşitliğine.

Kuantum Teorisini veya Fotoelektrik Etki Teorisini, enerji ile ışık hızı ve dalga boyu ilişkisindeki evrensel ilişki düğümü olan Planck Değişmezine, h'ye.

Bu, bilimsel düşünmenin önkoşuludur. (Yukarıda anılan olgular, örneğin Marx'ta meta olgusu, Lenin'de kapital ihracı olgusu gibi çok önemli bir konumdadır.) Işık hızının bütün sistemlerdeki değişmezliği ve eşdeğerliği bir yana bırakılırsa, bütün İlişkinlik Teorisinden geriye bir tek şey kalır: Klasik Fizik! "İlişkinlik Teorisi uzay ile zaman arasındaki ilişkiyi ortaya çıkardı. Bu ilişki ışık hızının değişmezliğinde zaten dışavuruluyordu. Bu hız, uzaklığın zamana oranıdır ve, dolayısyla, onun bütün sistemlerdeki değişmezliği ve eşdeğerliği, uzaysal ve zamansal nitelikler arasındaki ilişkiyi gösterir."^[5] Bilim tarihinde olguya dayanmayan ilerleme yoktur.

Einstein fiziğe önemli katkılarını 40 yaşına kadar yaptı. Son 36 yıllık yaşamında büyük fiziksel başarıları olmadı. Bu, öyle görünüyor ki, o dönemde, c, h, gravitational ve süredurumsal kütle eşitliği gibi içerikleri köklü ve zengin olgularla karşılaşmamış olmasına da yorulabilir ve yorulmalıdır.

Teorilerinde başat olan yalınlık, teorilerini böyle olgulara dayandırmış olmasına da kuşkusuz bağlıdır. Newton'un Teorisi de çok yalındır; çünkü, "Newton'un Başına Düşen Elma" söylentisiyle dile getirilen olguya, gravitation'a dayandırılmıştır.

Einstein'ın klasik fizikteki bazı kavramları, örneğin zamandaşlık'ı eleştirişi de şaşırtıcı, çarpıcı, vb. sayılır. Oysa, değil Einstein, ışık hızının değişmezliğinden yola çıkan sıradan bir kafa bile, zamandaşlık sorunuyla karşı karşıyadır ve onu klasik fizikteki gibi çözemez.

Einstein'ın düşünselleştirilmiş (idealleştirilmiş) deneyleri bile, gerçekte, teorilerini dayandırdığı olguların daha genişlemesine ve derinlemesine kavranmasından başka bir şey değildir. Einstein, sonuca o deneylerle değil, o deneylere ve sonuca temel olgulardan yola çıkarak varmıştır.

Bir teorinin olguya veya olgulara dayanması, olgular arasında ilişkiler kurması yetmez. Her teori yeni olgular öngürmeli, gözlem ve deney (pratik) onları doğrulamalıdır. Einstein'ın teorileri bu bakımdan da istenen niteliktedir; ayrıca, gene olgulara dayandırıldıkları içindir ki, içerdikleri ölçülmez öğeler pek azdır.

Engels, Doğanın Diyalektiği'nde, belki Einstein doğmadan önce, doğal bilimlerdeki hızlı ilerlemenin o dallarda metafizik yöntemi artık işlemez hale getirdiğini yazdı. Mekanikçi görüşün veya teorinin metafizikliği, Lagrange'ın anlayışında ve Helmholtz'un formülünde en açık biçimde görünür. Her şey bir yana, bilime bir son tanımak, diyalektiğe temelden aykırıdır. Diyalektik, bilime bir son tanımaz, bilimin ilişkinliğini kavrar, bilimin çağdan çağa sürekli ilerleyeceğini öngörür. XIX. yüzyıl fizikçilerini genellikle metafizik maddeselci diye nitelemek, sonuna kadar doğru olamaz. Önemli bir çoğunluk, mekanikçi ideaları olgulardan üstün tuttu, onlara öncelik tanıdı, olguları onlara göre yorumlamaya çalıştı; dolayısıyla idealciliğe kaydı veya saptı. (Maddeselcilikten idealciliğe kaymak veya sapmak, öyle görülmedik ve anlaşılmaz bir şey değildir. İdeaların ilişkinliğini unutan kişi, maddesel dünyanın bilinçten bağımsız ve onun dışında varolduğundan ve bilincin onu yansıttığından yola çıkmış olsa bile, o anda bir idealcidir.)^[iv] Onun içindir ki fiziğin XIX. yüzyılın özellikle ikinci yarısında içine düştüğü bunalım, bir felsefe ve yöntem bunalımıydı. Her bunalım, kendi çözümünü de getirerek doğar ve ancak o koşulla vardır. Einstein'ı çok etkilemiş olan Maxwell, çözümün muştucusu sayılabilir. Ayrıca, XIX. yüzyılın son ve XX. yüzyılın ilk çeyreği, emperyalizmin doğduğu ve ilk büyük saldırganlığını gösterdiği çağdır. Bu bunalımlar çağı, yalnız Einstein'ın değil, Lenin'in de doğmasını hazırlayan ve gerektiren koşulları bağrında taşıyordu. Einstein'ın yetenekleri, ancak böyle bir dönemde meyvelerini verebilirdi. Onun gerçek büyüklüğü, bunun için gerekli yoğun kafa emeğini harcayabilmiş olmasındadır. Einstein, 20 yıl gibi kısa bir sürede, kendisinden önceki birikimi değerlendirip fizikte metafiziğin egemenliğine son verdi, idealcileri şaşkına çevirdi.

Demokrat bir insan olan Einstein, teorilerini halkın da öğrenmesi için çalıştı. Bu amaçla konferanslar verdi, kitaplar yazdı, aynı amaçla yazılmış kitapların bazılarını yayımlanmadan önce gözden geçirdi. Böyle bir kitaba yazdığı önsözde şöyle der: "Halka, bilimsel araştırmanın çaba ve sonuçlarını bilinçli ve akıllıca görme ve anlama fırsatının verilmesi çok önemlidir. Her sonucun, o alanda uzman olan birkaç kişi tarafından alınması, geliştirilmesi ve uygulanması yetmez. Bilginin küçük bir gruba özgü olması, bir halkın felsefe ruhunu öldürür ve ruhsal yoksulluğa götürür."^[6] Bu demokrat adam, sosyalizme yakınlık duydu; ama sosyalizmi bir bilim olarak değil, toplumsal adaletsizliğe son verecek, toplumsal gelişmeyi hızlandıracak, sağduyuya uygun bir yol olarak gördü.^[7] Ölünceye kadar amansız bir antifaşist kaldı. McCarthy döneminde Rosenbergler için açılan kampanyaya katılmakla kalmayıp kendisiyle ilişki kuran aydınlara ABD faşizmi karşısında destek oldu. Time'ın Rosenbergler'in elektrikli sandalyede öldürülmesinden iki gün sonra yayımlanan sayısında, "SORUŞTURMALAR" başlığı ve "Yaşlı Bir Sevgiliden Mektup" altbaşlığı altında şunlar vardır:

"1919'da, Albert Einstein'ın İlişkinlik Teorisini bütün dünyada yalnız on iki kişinin anladığı söylenip duruyordu. Bugün kozmik sonuçları biraz daha büyük bir topluluk anlıyor; ama dünya genellikle Einstein'ı ve onun bilime büyük katkılarını hala pek bilmiyor. Geçen hafta Einstein, anlaşılması kolay, ama ABD yurttaşlarının birçoğu için kabulü güç bir teoriyle, dış uzaydan yeryüzüne indi.

"Devrimci Yol. Manhattan'da bir lise öğretmeni, William Frauenglass, komünist bağlantılarını açıklamak için geçen nisanda Senato İç Güvenlik Altkomisyonuna çağrıldı, ve kendi kendini suçlayabileceği gerekçesiyle yanıt vermeyi reddetti. Mesleğinden olmak durumunda kalan Frauenglass, Princeton'da yaşayan Fizikçi Einstein'a mektup yazarak, tanıklık etmeyi reddetmekte haklı olup olmadığını sordu. Einstein, 'gizli sayılması gerekmeyen bir mektup' ile, Frauenglass'ın gerçekten haklı olduğu karşılığını verdi.

"'Bu ülke aydınlarının karşılaştıkları problem çok ciddidir', diye yazıyordu Einstein. 'Gerici politikacılar, herkesin gözünü hiçten bir tehlikeyle korkutarak, kamuda bütün zihinsel çabalara karşı kuşku uyandırmanın yolunu buldular ... Şimdi öğretme özgürlüğünü çiğnemeyi ve boyun eğmeyen herkesi işinden etmeyi sürdürerek ilerliyorlar ...

"'Aydınlar azınlığı bu kötülüğe karşı ne yapmalıdır? Doğrusu, Gandi'nin anladığı biçimdeki devrimci yoldan başka bir yol göremiyorum: İşbirliği yapmamak! Komitelerden birine çağrılan her aydın, tanıklık etmeyi reddetmelidir; yani, hapse, ekonomik yıkıma hazır olmalı, sözün kısası, ülkesinin kültürel esenliği uğruna kişisel esenliğini feda etmelidir ... Bu vakur adımı atmaya hazır kişiler yeter sayıda iseler, başaracaklardır. Yoksa bu ülkenin aydınları kendileri için tasarlanan kölelikten daha iyi hiçbir şeye yaraşık değildirler.'

"... Einstein'ın aydınlar için sunduğu teori hemen bir kavgayı körükledi. 'Bir Amerika düşmanı' diye homurdandı Senatör Joe McCarthy. ... 'Yaşlı Sevgili kendi alanı olan teorik fizikte bir devdir. Ama politik aklı bir kundak çocuğununkine denktir.'"^[8]

"Bilim, yazılması bitirilmiş bir kitap değildir ve asla öyle olmayacaktır."^[9] Einstein, yazılagidecek olan bu kitabın "fizik" başlıklı bölümünün birinci kesimini noktaladı, ve ikinci kesimine devrimci bir "giriş" yazdı.

¹ Materyalizm ve Ampiryokritisizm'de olumsuz yüzü apaçık sergilenen Mach, öyle sıradan ve etkisiz bir kişi değildi. Klasikler, sıradan ve etkisiz kişilerle uğraşmadılar. Mach'ın klasik fiziğe yönelttiği eleştiriler Einstein'ı özellikle etkilemiştir.

² Bitkibilimci Brown (1773-1858) belirli büyüklükteki (milimetrenin binde beş-altısı kadar çapı olan) çiçektozlarının ve başka maddesel parçacıkların, suda ve başka sıvılarda sürekli kımıldaştıklarını gözlemledi (1827). Hareketli sıvı moleküllerinin onlara çarpmasından doğan ve sıvının sıcaklığı ile birlikte artan bu hareket, uzun zaman açıklanmadan kaldı. L. Infeld'in bildirdiğine göre, Polonyalı bilgin Smoluçovski, Brown Hareketini Einstein ile aynı zamanda açıkladı. Bkz. Leopold Infeld, Albert Einstein, His Work and Its Influence on Our World, (Charles Scribner's Sons, New York, 1950), p. 98.

³ Fotoelektrik Etki (veya Olay): Metal bir levhaya düşen ışık, metalden eletronlar çıkmasına yolaçar. Buna fotoeletrik etki denir. Çıkan eletronların hızı ve enerjisi, ışığın yeğinliği artırılınca değişmez; yalnız, sayıları artar. Elektronların enerjisi, levhaya düşen ışığın niteliğine bağlıdır. Örneğin, metalden kızıl ışıkla çıkarılan eletronların enerjisi, mor ışıkla çıkarılan eletronların taşıdığı enerjinin yarısı kadardır. Dalga Teorisinin açıklayamadığı bu etkiyi, Foton Teorisi açıklar.

⁴ Burada biten bu kaba özet çıkarılırken, fiziksel ve tarihsel bilgiler için aşağıdaki kaynaklar el altında bulunduruldu:

Barnett, Lincoln, Evren ve Einstein, Varlık Yayınları, İstanbul, Kasım 1969.

Coleman, James A., Relativity for the Layman, Penguin Books, Great Britain, 1964.

Einstein, Albert, İzafiyet Teorisi (ikinci basım), Özgün Yayınları, İstanbul, 1976.

Einstein, Albert, The Meaning of Relativity, Princeton University Press, New Jersey, 1945.

Einstein, A., Infeld, L., Fiziğin Evrimi (ikinci baskı), Onur Yayınları, Ankara, Eylül 1976.

Infeld, Leopold, Albert Einstein, His Work and Its Influence on Our World, Charles Scribner's Sons, New York, 1950.

Russel, Bertrand, Rölativitenin Alfabesi, Onur Yayınları, Ankara, Aralık 1974.

⁵ A. D. Alexandrow, "Space and Time in Modern Physics in the Light of Lenin's Philosophical Ideas", Lenin and Modern Natural Science (Progress Publishers, Moscow, 1978), p. 235.

⁶ Barnett, Evren ve Einstein, s. 3.

⁷ Bkz.: Prof. Albert Einstein, Prof. Harold J. Laski, Niçin Sosyalizm?, Çağımız Yayınları, İstanbul, 1962.

⁸ Time, June 22, 1953.

⁹ Einstein, Infeld, Fiziğin Evrimi, s. 260.

ⁱ Ragıp Gelencik, "Bilim Tarihinde Bir Köşe Taşı: Einstein", Yeni Ülke (dergi), sayı 8, Temmuz-Ağustos-Eylül 1979, s. 187-203.

ⁱⁱ Öner Ünalan, "Fiziğin Evrimi"nin çevirisinde ve yazılarında İngilizce "relative" sözcüğünün karşılığı olarak "ilişkin", "relativity" sözcüğünün karşılığı olarak da "ilişkinlik" sözcüğünü kullanmıştır, vd.. Bu sözcükler, ne yazık ki, pek tutulmamıştır. Oysa, örneğin bu yazıda geçen şu tümcede, "ilişkin" sözcüğünün ne kadar yerinde bir karşılık olduğu apaçık görülüyor: "Konum da, her zaman, bir şeyle ilişkili veya bir şeye ilişkin (relative) olarak belirlenir."

ⁱⁱⁱ Burada Planck Değişmezi, h'nin yaklaşık değeri verilmiş (6,55 x 10^-27 erg x sn.). Bir parçacığın elektromanyetik ışıma enerjisinin ışıma frekansına oranı olan Planck Değişmezi, 6,626 196 x 10^-27 erg x sn. ya da 6,626 196 x 10^-34 J x sn.'dir.

^iv Öner Ünalan, sonraki bir yazısında şöyle söyler: "... materyalist dünyagörüşünden idealist dünyagörüşüne kaymak çok kolaydır. Düşüncenin ilişkin (relative) olduğunu bir an için unutan materyalist, idealist gibi düşünmeye başlar. Maddesel koşullar belirli bir evreye dek gelişmemiş, dolayısıyla yeterince çözümlenememişse, materyalistin idealizme kayması kolaylaşır." (Öner Ünalan, "Anday'ın Denemelerinde İnsan", Melih Cevdet Anday Günleri (20-21 Mayıs 1995), 1. baskı, Edebiyatçılar Derneği Yayınları, Ankara, 1995. Yazıyı okumak için buraya tıklayınız.)

Öner Ünalan'ın yazısında kullandığı kimi Türkçe terimlerin İngilizce karşılıkları: